Multiculturaliteit en evolutie

Het is geen geheim dat de globalisering voor toegenomen diversiteit zorgt. Tegelijkertijd lijkt de vrees voor verlies van de ‘eigen cultuur’, de wrevel en haat tussen gemeenschappen, het onbegrip vaak hoog op te laaien. Vaak zie je op facebook of in de media mensen claims uit de geschiedenis aanhalen die de eeuwige oorlog tussen Oost en West of tussen Islam en Christendom aantonen. Ze proberen daarmee aan te tonen dat culturen of levensbeschouwingen niet vreedzaam kunnen samenleven. Weer anderen proberen aan te tonen dat religies in se gesloten systemen zijn die daardoor tot geweld en onderontwikkeling leiden (zie bijvoorbeeld Dirk Verhofstadt). Dergelijke ‘geschiedenissen’ leggen vaak de nadruk op enkele historische gebeurtenissen, al dan niet correct, om een bepaalde teneur te schetsen. Daardoor zijn ze misleidend. De geschiedenis in de mate dat ze geschiedenis is, en dus een verhaal van verandering, gaat net over ontmoeting. Ontmoeting tussen anderen, tussen ongelijken. Dat gebeurde evengoed op vredevolle wijze, en net daar maakt de geschiedenis sprongen voorwaarts. Maar de huidige fixatie in het avondland op de bedreigingen van de globalisatie, met bijhorende racismen, angstpsychoses, heimwee naar onbestaande verledens leiden tot een gesloten maatschappelijk systeem dat steeds minder capaciteit tot verandering omvat. Toch ligt ons antwoord in het omarmen van de diversiteit en globalisering. De geschiedenis strekt hier tot lering.

Ooit werd gedacht dat Fenicië ontstond toen Dorische kustvaarders op de kusten van het huidige Libanon de nazaten van Arabische woestijnreizigers ontmoetten. De combinatie van kennis van kustvaart met het oriëntatievermogen van de woestijnbewoners zorgde voor een historische sprong voorwaarts. Ondertussen zijn hier sterke twijfels over. Mogelijks is dit verhaal te sterk gekleurd door de Griekse geschiedschrijving.

Wat we wel zeker weten is dat de de Feniciërs doorheen de eeuwen het volledige Middellandse Zeegebied begonnen te verkennen. Mogelijk vaarden ze zelfs helemaal tot voorbij de Zuilen van Melqart (Gibraltar) tot helemaal in Brittannië. Ze stichtten overal kolonies, waarvan de bekendste Carthago in het huidige Tunesië en Cadiz in Spanje waren. Een voornaam handelsproduct was Fenicisch luxeglas, ook al een resultaat van de symbiose tussen kennis over zandbewerking bij de Arabieren en de Helleense pottenbakkerij die voor het eerst glazen flessen mogelijk maakte. Ze voerden ook de voorloper van ons huidige alfabet in.

Eerder dan te veroveren stichtten de Feniciërs een netwerk van handelssteden in nauwe samenhang met de lokale bevolking. Een van de strategieën om samenhang te versterken met de kolonieën en hun lokale bevolking was het syncretisme. Dat is een vorm van naar elkaar toegroeien van religies door Goden met elkaar gelijk te stellen. Een bekend voorbeeld is toen Alexander de Grote de Egyptische Godheid Ammon met de Griekse Zeus vergeleek. Bedoeling was om lokale religieuze tradities te behouden en ideologisch aan te wenden.

Zo’n overlapping ontstond tussen de Fenicische Melqart en de Helleense Herakles (in het Latijn Hercules). En overal in het Mediterrane gebied werden lokale legenden en sagen toegevoegd aan de reizen van Herakles. Kort gezegd als ooit een lokale schapenherder een wild zwijn ving, en dit uitgroeide tot mythische proporties werd dit later omgevormd tot een Herakles of Melqartlegende. Zelfs vele eeuwen na de stichting van Carthago, beproefde Hannibal dezelfde ideologische methoden, overal waar hij op het Italiaanse schiereiland oud Griekse kolonieën veroverde, of bevrijdde, liet hij Heraklesschrijnen oprichtten om zo de de culturele samenhang tussen het Fenicische Carthago en bijvoorbeeld oud Helleense kolonies als Napels te benadrukken.

Door de relatief makkelijke binnenscheepvaart op de Middellandse Zee ontstond snel een uitgebreid handelsnetwerk met veel culturele uitwisseling. Dat zorgde voor een broeikas van innovatie en ontwikkeling die bijna nergens ter wereld haar gelijke kende. Later namen de Romeinen het syncretisme als strategie gretig over. Nadat hun eigen Pantheon uit een samensmelting met het Etruskische was ontstaan, namen ze ook bijvoorbeeld makkelijk Egyptische Goden als Isis en Serapis over. Het Middellandse Zeegebied bleef zo gedurende de hele oudheid een zeer divers maar samenhangend economisch en cultureel geheel.

Dat syncretisme lukte niet bij het Joodse monotheïsme. Pogingen tot versmelting of opname in andere pantheons mislukten steeds. Na de vroege Assyrische en Babylonische diasporas leefden in de eerste eeuw voor onze jaartelling waarschijnlijk reeds meer Joden buiten Israel dan erbinnen. Verschillende revoltes onder Romeins bewind, met uiteindelijk de Simon Bar Kochba revolte in het jaar 135 van onze jaartelling, zorgden telkens voor strenge repressie vanwege de Romeinen. Met uiteindelijk een verbod om zich in en rond Jeruzalem te vestigen. De meerderheid van Palestijnse Joden werden als slaven verkocht en rond het MiddellandseZeegebied geëxporteerd. De gedecentraliseerde leer van de Rabbijnen, nu er geen religieus gezag in Jeruzalem meer was, behield zo veel mogelijk de traditionele godsdienstbeleving als identitair element voor een volk zonder land of instellingen.

Tijdens het late Romeinse rijk bleek ook het Christendom, dat uit het Judaïsme voortkwam, zich niet te willen laten herleiden tot slechts een onderdeel van het Pantheon of een godsdienst naast andere. Het proselitisme was een centrale karakteristiek van het Christendom, namelijk het bekeren van anderen tot het eigen geloof. Maar daartoe gebruikten ze ook van de strategieën van het syncretisme: lokale heiligdommen recycleren, lokale goden en helden vervangen door heiligen etc.

De snelle geografische verspreiding van het Christendom verzwakte haar echter op een andere manier. Godsdienstige tegenstellingen zorgden voor schisma’s, ketterijen en dogmatische tegenstellingen. Dat had te maken met het verzwakken van een centraal bestuur tijdens de achteruitgang en uiteindelijke val van het West-Romeinse rijk, de verregaande verzwakking van het Oost-Romeinse rijk en de differentiatie aan politieke besturen in de vroege middeleeuwen. Maar ook de geografische afstand, het gebrek aan snelle en veilige communicatiemiddelen en lokale gebruiken en eigenheden bleven voor steeds maar nieuwe varianten zorgen. Zo was het Arriansime, dat de drie-eenheid ontkende, lange tijd dominant in de vierde eeuw en was het de godsdienst van de Germaanse Vandalen die in Noord-Afrika de katholieken te vuur en te zwaard bevochten.

Hoewel het Christendom dus vaak strategieën van gelijkschakeling uit het heidendom overnam, was dit niet op gelijke voet. Het proselitisme was dominant en alleenzaligmakend. Tegelijkertijd zorgde de verzwakking van het Oostromeinse rijk voor een machtsvacuüm in het Midden Oosten en Noord-Afrika. Dat liet een nieuwe proselitische godsdienst, de Islam, toe zich te verspreiden als een lopend vuurtje.

Nu Europa en de Mediterrane wereld verdeeld waren onder de proselitische monotheïsmen, en die dan ook nog eens in conflict geraakten vanaf de kruistochten lijkt het er op dat versmelting, syncretisme of godsdienstige tolerantie zeer marginaal werden. Dat is ook het beeld wat vaak wordt opgehangen in de hedendaagse ideologische debatten rond multiculturaliteit, of godsdiensten en verlichting. En toch is dat ver bezijden de waarheid. Het probleem hier is dat meesten hun geschiedenis kennen zoals die in grote lijnen werd overgeleverd: namelijk met heel veel vooringenomenheden en ideologische/religieuze fixaties. Wie echter inzoomt op de geschiedenis en ze van dichtbij bekijkt merkt iets anders.

Laat ons eerst eens van naderbij de Kruistochten bekijken. Toen Urbanus II in 1095 de eerste Kruistochten uitriep was zijn bedoeling verontwaardiging tegenover een externe vijand op te roepen, de Islam, die de heilige plaats Jeruzalem onteerde en Christenen aldaar vervolgde. Nochtans was Jeruzalem al zo’n 400 jaar in Islamitische handen, dus er was nauwelijks sprake van een nieuwe casus belli, en Christenen konden vrijelijk pelgrimstochten ondernemen naar Jeruzalem. De kusten van het Midden-Oosten waren sinds jaar en dag kosmopolitisch en dat bleef nog steeds zo. Wel bestonden er verschillen in taksen die moesten worden betaald door niet Moslims en bepaalde beroepen die door hen wel of niet mochten worden uitgeoefend.

De echte reden van de Kruistochten lag elders. De paus had weinig macht. Hij werd slechts beschouwd als 1 van de patriarchen. Tegelijkertijd lag de loyauteit van de bisschoppen vaker bij lokale gezagsdragers dan bij een verafgelegen paus. De kruistochten waren een goede manier om het morele gezag en het primaat van het pausdom te versterken. Bovendien waren de kruistochten een goede manier om af te raken van de voortdurende, uitputtende interne oorlogen tussen roofzuchtige ridders en hun bendes. Deze konden nu extern gericht worden en Europa rust bieden, terwijl ze tegelijkertijd hun zielenheil verzekerden. Hierbij dient wel toegevoegd te worden dat ze zolang ze op Europees grondgebied trokken, de Kruisvaarders hun pauselijk mandaat gebruikten om de eerste Christelijke Pogroms in Europa aan te richten, bijvoorbeeld in Mainz en Worms.

Om allerlei redenen was de eerste Kruistocht militair succesvol. De vier kruisvaardersstaten vormden samen het rijk Outremer. Maar de bevolking bleef natuurlijk grotendeels dezelfde als voorheen: een veelzijdige lappendeken van etniciteiten en religies. Tijdens de kleine 200 jaar dat het steeds inkrimpende rijk(je) van Outremer bestond, groeide er een modus vivendi met de lokale bevolking die ondermeer bestond uit…andere taksen en beroepen voor Moslims, Joden etc. Niks nieuws onder de zon dus.

Na twee eeuwen oorlog in het nabij Oosten tussen Christenen en Islamieten kwamen de mongolen als grote overwinnaars uit de strijd.

Er zijn doorheen de geschiedenis veel twijfels gerezen bij de verslagen van Marco Polo’s reizen. Zijn bijnaam is ‘Il Millione’ omdat hij alles zou overdreven hebben. Recent onderzoek toont echter aan dat de meeste overdrijvingen te herkennen zijn als stijllfiguren van literaire genres in die tijd, maar dat veel van de histroische zaken die hij aanhaalt duiden op zijn aanwezigheid als ooggetuige.

We kunnen hieruit enkele conclusies trekken. De mongoolse opperheerser Koeblai Khan was zeker geen barbaar. Hij bestuurde een van de grootste rijken uit de wereldgeschiedenis en voor het eerst sinds mensenheugenis was de route vanuit China tot Europa redelijk veilig om te bereizen. De uitgestrektheid van zijn rijk zorgde ervoor dat hij heerser was over veel verschillende volkeren, allemaal met hun eigen gebruiken, religies, wetten… Hij zond de jonge Marco Polo het rijk rond om hem objectieve informatie te verschaffen over afgelegen onderdelen van zijn rijk. Marco Polo was overigens niet de enige hofreiziger, de khan had hiervoor een heel diplomatiek netwerk tot zijn beschikking.

Het gevolg was een eclectisch hof en lokale besturen die de plaatselijke gebruiken opnamen. Dit was een goede poging van Koeblai Khan om zijn veroveringen lokaal duurzaam te verankeren. De open adaptieve houding had er toe geleid dat de Khan twintig jaar jaren voordien aan Marco’s vader en oom, Nicollo en Maffeo, naar de paus in Rome te sturen om onder meer 100 geleerden mee te krijgen naar zijn rijk. In ruil zou het Christendom staatsgodsdienst kunnen worden. De paus was bij aankomst overleden en een lange reeks gebeurtenissen zorgde er voor dat de broers en Marco welgeteld 2 dominicanen meekregen. Die nog aan het begin van de reis terugkeerden. Niettemin zijn de intenties van de Kublai Khan getuige van een multicultureel hof dat bereid was vreemde invloeden te accepteren.

Dit stond in grote tegenstelling met Chinese Mandarijnse rijk. In de vijftiende eeuw was er nergens in de wereld een technologisch en cultureel hoogstaander land. Een grote eengemaakte natie met een sterke keizer aan het hoofd zorgde voor unificatie door een uitgebreid ambtelijk systeem van mandarijnen. Het hemelse rijk vond zichzelf het centrum van macht en luister en het perfecte land. Die perfectie diende bewaard te blijven, invloeden van buitenaf werden hooghartig geweerd, intellectueel debat werd gesmoord, nieuwe uitvindingen verboden, scheepsvaart en handel aan banden gelegd…De geslaagde eenheidscultuur leidde tot een stelselmatige achteruitgang van China, die koppig bleef vasthouden aan de splendid isolation, tot ze uitermate verzwakt vanaf de 19de eeuw een internationale speelbal werden.

Intussen zorgden binnen de Islam, net als voordien bij het Christendom, interne tegenstellingen voor opsplitsingen en afscheuringen. Een uitgelezen voorbeeld hiervan zijn de Omajjaden. Nadat de ze het kalifaat 14 generaties bezet hadden werden deze na een nederlaag door de Abbasiden verdreven. Ze weken uit naar Spanje, waar ze het Kalifaat van Cordoba oprichten. Dit is van bijzonder belang. Spanje was sinds de kolonies gesticht door de Feniciërs, bij uitstek heel multicultureel geweest. Het syncretisme was een lange traditie, en werd ook door de Spaanse Moren beoefend. Een typisch voorbeeld hiervan is de Mariaverering in het zuiden, die nog steeds heel prominent aanwezig is. In de koran zijn er veel uitgebreidere passages gewijd aan Maria dan in de bijbel. Ze was dus een uitstekend symbool voor een syncretische verzoening tussen Christendom en Islam in Spanje. Bijzondere getuigenis hiervan leveren de vele zwarte Madonna’s (ondermeer in Montserrat in Barcelona) een traditie die mogelijks zelfs terugwijst naar vruchtbaarheidsgodinnen als bijvoorbeeld de Fenicische Astarte.

Kortom, op hun beste momenten waren de Islamitische Taifa’s multiculturele broeihaarden van ontwikkeling met Kosmopolitische steden als Barcelona, Malaga of Cordoba, waar Joden, Moslims en Christenen generaties lang naast elkaar leefden. (Een fenomeen dat je op vele plaatsen terugvond rond de Middellandse (en Zwarte) Zee zoals Alxandrië, Thesaloniki, Tel Aviv, Odessa,…. waarvan sommige tot in de 20ste eeuw hun multiculturele karakter behielden. Vaak leiden allerlei nationalismen of godsdienstige rellen echter tot de ondergang van de dergelijke cultureel unieke hoogtepunten, waarna ze in middelmaat verzonken.) Deze multiculturele onmoetingsplaats was het doorgeefluik dat aan de oorsprong lag van de Renaissance en Europa deed ontwaken uit de middeleeuwen.

Intussen was de Spaanse reconquista bezig met een trage maar gedurige verovering van het Iberische schiereiland. Overal waar de Moren verdreven waren, werd de grond aan avontuurlijke, oorlogszuchtige edelen geschonken. Na de val van Cordoba, toen de laatste Moorse enclave viel en heel Spanje (en Portugal) waren veroverd werd na enige tijd de inquisitie ingesteld. Bekeren of sterven leek het motto. Een systeem dat Spanje zelfs exporteerde naar de kolonieën die het kort na de reconquista verwierf. Ook Spanje vond zichzelf het hemelse en perfecte rijk met het katholicisme als enige denkstroming. Daarna boerde Spanje stelselmatig achteruit. De landbouw kwam in verval. Evenals het intellectuele denken en innovatie, wat leidde tot massale uittochten. Tot laat in het Francoregime, toen het toerisme eind jaren ’60 wat diversiteit liet binnensijpelen, was Spanje een verarmd, onderontwikkeld land, waarvan de grootste intellectuelen en kusntenaars, zoals Picasso, in het buitenland woonden. Overigens begon in Noordelijk Afrika, Arabië en Turkije dezelfde achteruitgang. Naarmate de dominantie van de dogmatiek versterkte verminderde de luister. Cosmopolitische steden als Alexandrië, ooit de tweede belangrijkste stad ter wereld, werden minder gastvrij, minder divers. Het intellectuele leven doofde tot een zeer laag pitje.

Toch had de teloorgang van Spanje niet zo’n impact op Europa. In vergelijking met China was Europa immers een lappendeken van landen, stadstaten, verbonden, meer dan 140 in totaal op bepaalde ogenblikken. Dat gebrek aan centralisme zorgde er als een soort divers ecosysteem voor dat systeemfouten als conservatisme en rigiditeit zich niet konden verspreiden. Denkers zoals Spinoza, die werden vervolgd in het Zuiden, vluchtten naar Vlaanderen of Nederland of naar grote steden in het Middellandse Zeegebied. Daar bleven ze verder werken als deel van een internationale Europese Intellectuele voorhoede die met elkaar communiceerde.

Het was precies deze diversiteit in het Europese politieke en religieuze landschap die Europa een voorsprong gaf in de globalisering waardoor ze overal ter wereld andere culturen gingen domineren.

Interessant is hier om Japan er even van tussen te lichten. In tegenstelling tot China, stelde Japan vast dat het best kon leren van de Europeanen en evolueren als ze op het voorplan wilden meedoen. Tijdens de Meiji restauratie eind 19de eeuw trok de zoon van de keizer jarenlang door Europa (en vooral Pruisen) om zoveel mogelijk op te steken van de industriële revolutie, politieke instellingen en schoolsystemen. Veel van het Pruisische model werd later ook ingevoerd in Japan.

Deze resem casussen doorheen 2000 jaar geschiedenis bevat een rode draad. Culturen die diversiteit kennen, multicultureel zijn, mengvormen toestaan of aanmoedigen doen daar hun voordeel mee. Het zorgt voor een robuust maatschappelijk systeem dat kan evolueren en zich kan aanpassen aan de onvoorspelbare ontwikkeling van de geschiedenis. De grote sprongen en evoluties in de geschiedenis zijn net daar ontstaan waar er ontmoetingen plaatsvonden waar de culturele samenhang zich voortdurend opnieuw moest vormgeven en zo voor intellectuele uitdagingen en vernieuwing zorgde.

Het tegendeel is evenzeer waar. Culturen of rijken die de ander weren, vervolgen of uitroeien bloeden dood in hun monocultuur. Bovendien is het een illusie dat je de diversiteit kan weren. Getuige daarvan zijn de maranen van Belmonte. Dit waren joden die sinds de inquisitie deden alsof ze vrome christenen waren, maar in het geheim bleven ze de joodse gebruiken praktiseren. Tot in 1917 wist niemand van hun bestaan af en dachten zij dat ze de laatste levende joden ter wereld waren. Tot een bezoekende Pools-Joodse dokter in het dorp uit gewoonte een Joodse groet bracht. Shalom. Toen ging de wereld terug open voor de Belmontese Marranen. Sindsdien komt de hele wereld op bezoek in het dorp om de joden te zien. Tegelijk toont dit ook aan: zelfs de heftigste bedreiging voor een cultuur betekent niet noodzakelijk haar einde.